„Znaczenie Fair Trade dla producentów rolnych”- recenzja publikacji.
Recenzja publikacji „Znaczenie Fair Trade dla producentów rolnych. Funkcjonowanie Sprawiedliwego Handlu w społecznościach producenckich w Ghanie (kakao), Peru (kawa) i Indiach (herbata)”.
Praca Borysa Bińkowskiego „Znaczenie Fair Trade dla producentów rolnych…” jest jedną z niewielu polskich publikacji naukowych dotykających istoty Sprawiedliwego Handlu. Sam autor udziela się zarówno na niwie naukowej jak i uczestniczy w działaniach gospodarczych oraz organizacji pozarządowych, które są praktyką SH. Rozwijający się od ponad 60-ciu lat Ruch Fair Trade, rozumiany jako koncepcja pomocy rozwojowej dla społeczności drobnych wytwórców z krajów Południa, jest przedmiotem wielu analiz naukowych, zarówno w swej warstwie motywacji etyczno ideowej, jak i w obszarze praktycznych efektów jego działalności. Omawiana praca wpisuje się tematycznie w drugi z wymienionych obszarów. Borysa Bińkowskiego interesują nie tyle efekty ekonomiczne uzyskiwane na poziomie podmiotów zawierających transakcje handlowe na zasadach Sprawiedliwego Handlu, co ich skutki społeczne i profity uzyskiwane przez drobnych wytwórców posiadających niewielkie uprawy kawy, herbaty i kakao. Praca badawcza jest próbą znalezienia odpowiedzi na pytanie: „czy Fair Trade sprzyja rozwojowi lokalnych społeczności i producentów rolnych, którzy są związani z ruchem?”. W tym celu została przedstawiona hipoteza, która zakłada, że Fair Trade korzystnie wpływa na poziom życia i rozwój producentów rolnych oraz lokalnych społeczności.
Według przywołanej przez autora Karty Zasad Sprawiedliwego Handlu Fair Trade funkcjonuje w ramach dwóch uzupełniających się nurtów. Pierwszy z nich to tradycyjne Organizacje Sprawiedliwego Handlu (Fair Trade Oragnizations); należą do niej organizacje i firmy, których misją jest Sprawiedliwy Handel praktykowany w kontekście 10 Zasad SH sformułowanych przez Światową Organizację Sprawiedliwego Handlu (World Fair Trade Organization-WFTO). Organizacja ta zrzeszająca zarówno wytwórców rękodzieła jak i produktów spożywczych, organizacje pozarządowe i firmy importerskie, w ramach WFTO Guarantie System certyfikuje swoich członków pod kątem przestrzegania ww. Zasad. Członkami są organizacje pozarządowe i firmy dostarczające na rynek wytwory rękodzieła i produkty spożywcze. Drugi nurt wiąże się z działalnością organizacji certyfikujących produkty pod kątem przestrzegania Standarów Certyfikacyjnych Sprawiedliwego Handlu. Najbardziej rozpowszechnionym jest systemem certyfikacji Fairtrade ustanowiony przez organizację Fairtrde International. W ramach procedur certyfikacyjnych następuje weryfikacja czy przy wytwarzaniu danego produktu lub surowca przestrzegano ww. Standardów. Certyfikacja ta obok nurtu tradycyjnego, umożliwia dostępność tak zdefiniowanych produktów Fair Trade dla uczestników rynku konwencjonalnego (korporacje, firmy handlowe i produkcyjne). Po podpisaniu umów licencyjnych mogą oznaczać produkty zawierające certyfikowane składniki stosownym znakiem systemu certyfikacji. W ramach systemu Fairtrade wypracowano procedury certyfikacji dla blisko 4000 produktów w tym m.in. spożywcze (kawa, herbata, kakao, cukier trzcinowy, ryż, owoce itp), kwiaty, bawełna, piłki futbolowe, złoto.
Materiał badawczy do omawianej pracy zbierany był wśród członków spółdzielni producenckich, ich rodzin i pracowników najemnych. Do opisu podmiotów naprzemiennie używane są terminy: „Spółdzielnia Fairtrde,” Spółdzielnia Fair Trade” (np. s.56, 57), co aby nie wprowadzać czytelnika w błąd wymagałoby szerszego wyjaśnienia. Bazując na międzynarodowej terminologii ruchu Sprawiedliwego Handlu można rozumieć, że autor ma na myśli spółdzielnie posiadające certyfikat Fairtrade lub podmioty pozostające w łańcuchu dostaw organizacji członkowskich WFTO. Bez takiego wyróżnienia zachodzi obawa postrzegania tych podmiotów jako „inicjatywy produkcyjne Fairtrade”. które zostały powołane odgórnie do praktykowania Fair Trade lub Fairtrade przez np działaczy ruchu, co nie jest prawdą. W dalszych częściach pracy pokazano wyraźnie, że badane spółdzielnie jedynie część produkcji sprzedają na zasadach Sprawiedliwego Handlu, a uczestnictwo w systemie jest dobrowolnym narzędziem marketingowym pozwalającym im na uzyskiwanie większych korzyści ze sprzedaży produktów.
W badaniach uwzględniono organizacje działające w ramach systemu certyfikacyjnego proponowanego przez Fairtrade International, przy czym autor nie powołuje się na konkretne numery certyfikatów ani daty ich ważności. Podstawową metodą badawczą są wywiady i rozmowy z członkami społeczności producenckich. Należy mieć na uwadze, że obowiązujące i opisane przez autora w pracy Standardy Certyfikacyjne Fairtrade nie dotyczą obszaru promocji idei Sprawiedliwego Handlu wśród członków spółdzielni producenckich i ich rodzin przez podmiot uzyskujący certyfikat. Jednym z wielu obszarów podlegających weryfikacji w ramach audytów certyfikacyjnych jest wypełnienie kryterium partycypacji w decyzjach o podziale premii Fair Trade szerokiej reprezentacji spółdzielni uczestniczącej w systemie. Regułą jest, iż decyzje te podejmuje ciało złożone z przedstawiciela Zarządu, pracowników Spółdzielni i przedstawicieli spółdzielców. Autorowi recenzji znana jest taka dokumentacja z własnej praktyki kontaktów z producentami z Południa. Z reguły poza nagłówkiem dokumentu, mówiącym o podziale uzyskanej w danym roku premii Fair Trade nie opisuje się znaczenia tego terminu ani Standardów czy Zasad Sprawiedliwego Handlu . Można upatrywać w tej praktyce źródeł problemu z dotarciem informacji o SH do pojedynczego spółdzielcy, nawet jeśli uzyskuje korzyści indywidualne. Natomiast w przypadku budowy obiektów (szkoły, ośrodki zdrowia, przedszkola, place zabaw, szkółki roślin) z udziałem środków z premii Fair Trade taka informacja zamieszczana jest zazwyczaj na tablicach zewnętrznych zawierających logo Systemu Certyfikacji. Można mieć wątpliwości, czy to wystarcza aby przeciętny mieszkaniec społeczności rozumiał korzyści ze Sprawiedliwego Handlu? Z odmienną sytuacją mamy do czynienia w przypadku organizacji członkowskich WFTO, które są certyfikowane w kontekście przestrzegania 10 Zasad Fair Trade ustanowionych przez tę organizację. Zasady 8. i 9. dotyczą odpowiednio: budowy potencjału organizacji i firm producenckich oraz promocji Sprawiedliwego Handlu wśród m.in. członków i pracowników spółdzielni producenckich. Uzasadnionym byłoby więc oczekiwanie, że w przypadku pozostawania w obszarze oddziaływania organizacji certyfikowanej w ramach WFTO Guarantie System świadomość członków lokalnej społeczności na temat korzyści ze Sprawiedliwego Handlu, byłaby znacząco większa. Omawiana praca nie dostarcza takich informacji. Z konieczności wynikającej z zewnętrznych ograniczeń , autor w swych planach badawczych skupił się na podmiotach objętych systemem certyfikacji Fairtrade oraz podmiotach nie posiadających żadnej certyfikacji w ramach Sprawiedliwego Handlu.
W trakcie pracy badawczej przeprowadzone zostały 163 wywiady z członkami spółdzielni produkcyjnych, pracownikami plantacji w trzech obszarach badawczych. Autor rozmawiał także z osobami zatrudnionymi bądź reprezentującymi spółdzielnie produkcyjne, a także z ekspertami od produkcji kakao. Przeprowadzone badania mają charakter jakościowy przy czym zwraca uwagę mała reprezentatywność grupy osób uczestniczących w badaniu (74 wywiady) dotyczącym bardzo dużego organizmu gospodarczego jakim jest spółdzielnia Kuapa Kokoo w Ghanie. Dysproporcje potencjałów poszczególnych spółdzielni produkcyjnych, a co za tym idzie liczebność funkcjonujących w relacji z nimi społeczności są nad wyraz widoczne i skłaniają do obaw co do zasadności wyciąganych wniosków na temat wpływu Sprawiedliwego Handlu na poziom życia i rozwój producentów rolnych oraz lokalnych społeczności. Przyjęta metoda badawcza jak się wydaje nie pozwala na przedstawienie całościowego obrazu opisywanych zależności, vide pełne potwierdzenie hipotezy badawczej. W toku prac, nie uzyskiwano dostępu do dokumentacji certyfikacyjnej tworzonej przez audytorów systemu Fairtrade, ani do dokumentacji obrazującej efekty ekonomiczne i społeczne wynikające ze sprzedaży płodów rolnych na zasadach Sprawiedliwego Handlu w powiązaniu z uzyskiwaną premią Fair Trade. Nie można zatem jednoznacznie potwierdzić lub zaprzeczyć, czy korzyści jednostkowe potwierdzane przez np członków Kuapa Kokoo (s.60) nie były w istocie finansowane z premii. Praktyka działania tej spółdzielni z Ghany doczekała się wielu głosów krytyki, w tym także ze strony ruchu Fair Trade. To zrzeszenie spółdzielni liczących łącznie ok 60 tys. członków wykształciło swoją strukturę przechodząc od zarządzanego przez państwo bankrutującego molocha, do dość sprawnie jak na warunki afrykańskie działającego organizmu gospodarczego. Nie uniknięto jednak porażek w obszarze decyzji o podziałach premii Fair Trade, czy transparentności działania kadry zarządzającej. Zapewne do dziś wiele do życzenia pozostawia komunikacja gremiów decyzyjnych z otoczeniem i dostęp do informacji daleki od standardów europejskich, o czym pisał m.in. Adam Leszczyński w zbiorze reportaży „Dziękujemy za palenie. Dlaczego Afryka nie może sobie poradzić z przemocą, głodem, wyzyskiem i AIDS.” (PAH 2012) Rozwój tego przedsiębiorstwa i niezaprzeczalne korzyści wynikające ze sprzedaży znaczącej części produkcji na zasadach Sprawiedliwego Handlu nie przyniosły efektów w budowie świadomości poszczególnych spółdzielców co do wpływu Sprawiedliwego Handlu na ich życie, co w pewnym stopniu potwierdzają przeprowadzone badania.
Na podstawie wyników swojej pracy badawczej Borys Bińkowski buduje twierdzenie, że Sprawiedliwy Handel ma mały wpływ na funkcjonowanie i rozwój badanych społeczności lokalnych. (s.101) Potwierdzenia prawdziwości tego twierdzenia autor poszukuje w odczuciach wyrażanych przez ankietowanych członków spółdzielni i pracowników najemnych. Biorąc pod uwagę przedstawione w pracy fakty obrazujące niezbyt duży udział sprzedaży na zasadach Sprawiedliwego Handlu w ogólnej strukturze sprzedaży w omawianych spółdzielniach, twierdzenie należy uznać za zasadne. Dla pełniejszego obrazu sytuacji dobrze byłoby poznać dane empiryczne obrazujące udział wpływów ze sprzedaży omawianych produktów w przychodach przeciętnego rolnika per annum. Pozwoliłoby to na weryfikację tezy, czy sytuacja ta jest determinowana przez sumę czynników o niewielkim znaczeniu jednostkowym, czy istnieje jakiś znaczący czynnik, którego zastosowanie przynosi dynamiczne efekty. Na uwagę zasługują formułowane przez autora rekomendacje, kierowane w stronę organizacji certyfikujących dotyczące kontroli sposobu podziału premii socjalnej uzyskiwanej przy transakcjach zawieranych na zasadach Sprawiedliwego Handlu. Poglądy Borysa Bińkowskiego na funkcjonowanie Fair Trade w ramach dwóch omówionych we wstępie niniejszej recenzji nurtów wpisują się w kontekst debaty wewnętrznej prowadzonej w ruchu Sprawiedliwego Handlu, która toczy się od czasu kiedy zauważono zagrożenia płynące z wprowadzenia certyfikacji produktowej i wprowadzenia produktów Sprawiedliwego Handlu do mainstreamu biznesowego. Poza wątpliwościami pozostaje konkluzja o szkodach wizerunkowych i osłabianiu wiarygodności np. systemu certyfikacji Fairtrade w wyniku negatywnie odbieranych praktyk stosowanych przez duże korporacje, licencjobiorców systemu. Niezaprzeczalnie jednak tylko zwiększenie popytu na produkty wytwarzane z zachowaniem zasad i standardów Fair Trade może przyczynić się do wzrostu wpływu Sprawiedliwego Handlu na rozwój i funkcjonowanie lokalnych społeczności w krajach rozwijających się. Omawiana praca stanowi interesujący przyczynek do tej debaty i należałoby życzyć autorowi możliwości dalszej kontynuacji badań.
Tadeusz Makulski
Członek Zarządu World Fair Trade Organization – Europe
Polskie Stowarzyszenie Sprawiedliwego Handlu
styczeń 2015