W niniejszym artykule przedstawiamy fragment raportu pod tytułem „Social Movement Lessons from the Fair Trade Movement” przygotowanego przez Sentience Institute na temat międzynarodowych ruchów związanych z ideą Sprawiedliwego Handlu. Poniższy wycinek ma charakter historyczny i podejmuje zagadnienie ich powstania oraz rozwoju do początków XXI wieku.

Początki Sprawiedliwego Handlu

Pierwsze rozwiązania współcześnie utożsamiane z ruchem Fair Trade zaczęły pojawiać się już w XIX wieku. Niektóre powstałe w tym czasie firmy starały się płacić rolnikom uczciwe ceny. Umożliwiały im także wykupywanie ziemi, na której pracowali. Jednym z przykładów jest istniejąca do dziś The Hamodava Tea Company z Australii, założona w 1899 roku przez grupę przedstawicieli protestanckiej Armii Zbawienia. Podobne praktyki wprowadzały również amerykańskie firmy funkcjonujące wg modelu „white label”, czyli sprzedające produkty wyprodukowane przez inną firmę pod własnym szyldem. Zachęcały one do kupowania towarów certyfikowanych przez Ligi Konsumentów, poświadczających ich produkcję w odpowiednich warunkach. W Europie natomiast prekursorami Sprawiedliwego Handlu w XIX wieku były ruchy spółdzielcze. Domagały się właściwego wynagradzania producentów i wspierały lokalne rzemiosło i przetwórstwo.

Otwarcie na kraje Globalnego Południa

W latach 40. i 50. XX wieku wiele grup chrześcijan w Europie i Ameryce zaczęło dostrzegać, że jednym z rozwiązań umożliwiających poprawę sytuacji w krajach Globalnego Południa jest wspieranie lokalnego rzemiosła. Już w 1946 roku Mennonicki Komitet Centralny założył organizację Self Help Crafts, która miała wspierać palestyńskich uchodźców oraz mieszkańców Portoryko i Haiti. Początkowo ich wyroby były dostępne wyłącznie w USA, dziś pod nazwą Ten Thousand Villages są dostępne na całym świecie. Inną organizacją, która rozpoczęła swoje działania w tym okresie, jest brytyjski Oxfam. Jego założycielem było Religijne Towarzystwo Przyjaciół, czyli chrześcijańska wspólnota religijna, której przedstawicieli popularnie nazywa się kwakrami. Pierwotnie Oxfam zajmował się wsparciem żywnościowym dla potrzebujących w Grecji, jednak z czasem zmienił profil działalności w kierunku promowania inicjatyw związanych z Sprawiedliwym Handlem.

Handel alternatywny

W drugiej połowie XX wieku wzrastał zarówno poziom handlu globalnego, jak i poziom nierówności. Odpowiedzią na te zmiany było powstanie Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju, w skrócie UNCTAD. Pierwsze posiedzenie nowego organu ONZ miało miejsce w 1964 roku w Genewie. 4 lata później w Delhi kraje rozwijające się sformułowały słynne hasło „Trade, not Aid”, czyli „Handel, a nie pomoc”. Wówczas ten postulat nie spotkał się ze zrozumieniem. Był to jednak istotny impuls w kierunku zmiany nastawienia do problemu w bogatych krajach Globalnej Północy.

W 1959 roku powstała w Holandii organizacja SOS Werelhandel, znana dziś jako Fair Trade Original. W 1969 roku powstał natomiast w tym kraju pierwszy Sklep Świata, (ang. Worldshop, niem. Weltladen, fr. Magasin du monde). Ten model sklepu sprzedającego produkty rzemieślnicze z krajów Globalnego Południa zgodnie z zasadą handlu alternatywnego dość szybko rozprzestrzenił się w Europie. Do 2005 roku w Europie Zachodniej funkcjonowało ponad 2800 tego rodzaju placówek sprzedaży.

Wspominany wcześniej Oxfam w 1964 roku stworzył Oxfam Trading, pierwszą organizację handlu alternatywnego (Alternative Trading Organization – ATO). ATO została zdefiniowana jako organizacja pozarządowa, która sprzedaje rękodzieło, prezenty i żywność z krajów rozwijających się, łącząc funkcje eksporterów i detalistów. ATO współpracowało bezpośrednio z grupami producentów nad projektowaniem produktów, kontrolą jakości, zarządzaniem i wysyłką.

Organizacje pozarządowe związane z Sprawiedliwym Handlem w latach 60. i 70. zaczęły zakładać swoje oddziały oraz bliźniacze organizacje w Azji, Afryce i Ameryce Łacińskiej. dążąc do większej równości w handlu międzynarodowym. W 1973 roku holenderska organizacja Fair Trade Organisatie zaimportowała pierwszą kawę Fair Trade, we współpracy z drobnymi rolnikami z Gwatemali. W tym czasie rozkwitał także alternatywny handel rękodziełami, a pierwsza europejska konferencja Sklepów Świata odbyła się w 1984 roku. 3 lata później, w 1987 r. utworzono Europejskie Stowarzyszenie Sprawiedliwego Handlu (EFTA), w skład którego wchodzi jedenaście największych w Europie organizacji importujących produkty Fair Trade. Kolejne lata również przyniosły powstanie licznych mniejszych, regionalnych organizacji o takim charakterze.

Zmiana profilu działalności organizacji Fair Trade

Pod koniec lat 80. XX wieku drastycznie spadła sprzedaż produktów wyprodukowanych zgodnie z zasadami handlu alternatywnego. Był to skutek globalnej recesji oraz nieefektywnego modelu działania niektórych organizacji, które sprzedawały bardzo drogie rękodzieła. Te w konsekwencji trafiały wyłącznie do zamożnych konsumentów. Rezultatem tych procesów było stopniowe odejście od handlu alternatywnego, skupionego wokół dystrybucji spoza głównego nurtu, na rzecz idei Fair Trade, skoncentrowanej na uczciwych cenach dla producentów.

Holenderscy aktywiści i meksykańscy drobni rolnicy, którzy uprawiali kawę, stworzyli w 1988 roku pierwszy symbol jakości sprawiedliwego handlu – Max Havelaar, aby certyfikować produkty spełniające ich standardy i ułatwiać wprowadzanie produktów Sprawiedliwego Handlu do głównych sprzedawców detalicznych. W ciągu kilku lat kawa z certyfikatem Max Havelaar stanowiła około 2% holenderskiego rynku kawy. Aktywiści naciskali na supermarkety, aby sprzedawały certyfikowaną kawę, dzięki czemu do 1990 r. pojawiła się w aż 89% holenderskich supermarketów. W innych krajach również powstawały nowe organizacje, aby certyfikować towary Sprawiedliwego Handlu. Jedną z nich była brytyjska Fairtrade Fundation (1994).

W 1989 roku, w Holandii, została utworzona Międzynarodowa Federacja Handlu Alternatywnego IFAT (później przemianowana na World Fair Trade Organization – WFTO), która reprezentowała zarówno producentów na Globalnym Południu, jak i sprzedawców detalicznych na Globalnej Północy. Ponadto WFTO zajęła się certyfikowaniem organizacji, których misją jest Sprawiedliwy Handel.

80% wartości sprzedaży organizacji Fair Trade w połowie lat 90. stanowiły wyroby rzemieślnicze/tekstylia, a jedynie około 20% przypadało na żywność. Już 10 lat później sprzedaż rękodzieła spadła do 25% w porównaniu z 69% dla żywności. Było to efektem certyfikacji produktów żywnościowych Sprawiedliwego Handlu, które były uznawane za towary najwyższej jakości i wytwarzane w sposób etyczny. Szybko zyskiwały uznanie wielu supermarketów, jak i szerszej grupy klientów i podbijały rynki zbytu.

Sprawiedliwy Handel na początku XX wieku

W 1997 roku powołano Fairtrade Labelling Organizations International (FLO). Organizacja miała na celu ustalenie międzynarodowych standardów dla produktów Sprawiedliwego Handlu. Krajowe organizacje certyfikujące, takie jak brytyjska Fairtrade Foundation, Transfer Germany czy Max Haveelar, zostały członkami założycielami FLO.

Na początku XXI wieku sprzedaż produktów z certyfikatem Fair Trade we Francji wzrosła prawie dziewięciokrotnie. Ankieta przeprowadzona przez IPSOS i Max Havelaar France pokazała, że rozpoznawalność i uznanie dla Fair Trade wzrosło z 9% w 2000 r. do 81% w 2007, a uznanie konsumentów w Wielkiej Brytanii w tym samym czasie podwoiło się.

W kwietniu 2000 r. grupa aktywistów Oxfam, której twarzą był Bruce Crowther, ustanowiła kryteria uzyskania tytułu Fair Trade Town. Po przeprowadzonej kampanii, w trakcie której zostały one wypełnione, Garstang w Wielkiej Brytanii stało się pierwszym na świecie miastem Sprawiedliwego Handlu.  Na początku 2018 roku inicjatywa Fair Trade Towns obejmowała swoim zasięgiem 2 053 miejscowości z 34 krajów świata. (Mapa). Więcej na temat powstania tej organizacji można przeczytać tutaj.

4 maja 2002 obchodzony był pierwszy Światowy Dzień Sprawiedliwego Handlu (Word Fair Trade Day). Od tego czasu odbywa się w drugą sobotę maja każdego roku z inicjatywy Światowej Organizacji Sprawiedliwego Handlu. Dzień ten stanowi ogólnoświatowy festiwal wydarzeń promujących Sprawiedliwy Handel. Jest to również wymierny wkład w walkę z ubóstwem, wyzyskiem, zmianami klimatycznymi i kryzysem ekonomicznym, które oddziałują na wrażliwe społeczeństwa świata.

Podsumowanie

Korzenie ruchów związanych ze Sprawiedliwym Handlem sięgają do XIX-wiecznych wspólnot chrześcijańskich wspólnot zatroskanych losem mieszkańców krajów kolonialnych. Przez lata idea wsparcia społeczności drobnych wytwórców ewoluowała, zmieniając swój charakter. Zmniejszono nacisk na tworzenie alternatywnych łańcuchów dostaw, na rzecz poprawy warunków pracy i życia wytwórców produktów. Pierwotna dominacja w sprzedaży produktów rękodzielniczych została uzupełniona przez dynamiczny rozwój rynku wysokiej jakości żywności, której pochodzenie poświadczały tworzone przez organizacje Fair Trade certyfikaty. W wyniku wielu odnoszących sukcesy kampanii promocyjnych wielkość sprzedaży żywności z certyfikatami Sprawiedliwego Handlu jest dziś bardziej znacząca, co łączy się ze wzrostem świadomości konsumenckiej w krajach Globalnej Północy i wpływa na poprawę jakości życia drobnych producentów z krajów Południa. Współcześnie ten pozytywny trend również pozostaje zachowany dzięki wspólnemu wysiłkowi milionów ludzi zaangażowanych w ideę Sprawiedliwego Handlu na całym świecie.

Tłumaczenie: Anna Sikorska, opracowanie: Szymon Luliński, redakcja: Tadeusz Makulski

Autorem raportu jest Jamie Harris z Sentience Institute. Pełna treść raportu w języku angielskim jest dostępna tutaj.

---

Od 2010 roku Polskie Stowarzyszenie Sprawiedliwego Handlu jest członkiem Światowej Organizacji Sprawiedliwego Handlu (WFTO) (ID 678). Realizujemy pomoc rozwojową na rzecz ubogich producentów z krajów Globalnego Południa poprzez sprzedaż certyfikowanych produktów Sprawiedliwego Handlu, które można znaleźć w naszym sklepie online.