Prezentujemy omówienie artykułu „Fair Trade Coffee and its Consumers – an International Perspective”, autorstwa dr Anny Marii Nikodemskiej-Wołowik, Tadeusza Makulskiego (prezes Polskiego Stowarzyszenia Sprawiedliwego Handlu) oraz Szymona Grenia, opublikowanego w międzynarodowym czasopiśmie naukowym Coffee&Tea Marketing Journal. Artykuł podejmuje problematykę ruchu Fair Trade w kontekście rynku kawowego, analizując etyczne standardy, które mają kluczowe znaczenie dla odpowiedzialnej konsumpcji. Autorzy, opierają się na szerokiej analizie literatury oraz własnych doświadczeniach, aby przedstawić znaczenie idei Fair Trade dla producentów – głównie małych gospodarstw z regionu tzw. „Coffee Belt” obejmującego około 60 krajów – oraz dla konsumentów, którzy podejmują świadome decyzje zakupowe.

Geneza omawianego artykułu wynika z wieloletnich doświadczeń autorów zarówno w działaniach na rzecz odpowiedzialnej konsumpcji, jak i w badaniach naukowych związanych z ruchem Fair Trade. Z jednej strony certyfikacja Fair Trade ma budować etyczne standardy – obejmujące uczciwą płacę, ochronę środowiska, zakaz pracy dzieci oraz promowanie równości płci – a z drugiej strony pomimo tego wsparcia analiza ujawnia liczne niedociągnięcia i wyzwania, z jakimi muszą zmagać się producenci kawy w warunkach niskich, często niestabilnych cen rynkowych.

Ewolucja ruchu Fair Trade

FT uznawany jest za jeden z najważniejszych ruchów społecznych okresu powojennego. Już w 1964 roku, podczas pierwszej Konferencji ONZ ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD), sformułowano hasło „Trade, not Aid”, co stanowiło impuls do zmiany podejścia do relacji handlowych między krajami. Ruch Fair Trade opiera się na współpracy organizacji pozarządowych, instytucji religijnych, korporacji, aktywistów oraz małych producentów, którzy razem dążą do osiągnięcia równowagi ekonomicznej i społecznej. Brak podziału na podmioty religijne i świeckie umożliwił zdobycie szerokiego poparcia społecznego, co wpłynęło na dynamiczny rozwój inicjatyw Fair Trade zarówno w skali lokalnej, jak i globalnej.

Specyfika produkcji kawy

Kawa, jako główny produkt omawiany w artykule, uprawiana jest głównie w regionie pomiędzy Zwrotnikiem Raka a Zwrotnikiem Koziorożca, zwanym „Coffee Belt”. W regionie tym funkcjonuje około 60 krajów-producentów, gdzie dominują małe gospodarstwa rolne. System Fair Trade został stworzony właśnie z myślą o tych producentach, którzy często borykają się z problemami ubóstwa, społecznej wykluczenia i degradacji środowiska. Wspieranie ich działalności poprzez certyfikację oraz zapewnienie uczciwych cen sprzedaży stanowi fundament działań organizacji Sprawiedliwego Handlu, co powinno przekładać się na poprawę warunków życia lokalnych społeczności.

Globalnie około 12,5 mln małych gospodarstw uprawia kawę – aż 95% z nich dysponuje powierzchnią nieprzekraczającą 5 hektarów, a 84% mieści się w granicach 2 hektarów. Tak niewielkie gospodarstwa, dominujące w regionach takich jak Ameryka Południowa, Azja czy Afryka, wymagają intensywnej pracy ręcznej i tradycyjnych metod uprawy, co ogranicza możliwości mechanizacji i podnosi koszty produkcji. Gospodarstwa te, często stanowiące podstawowe źródło dochodu dla około 25 milionów małych producentów i ich pracowników, muszą zmagać się z niestabilnymi cenami rynkowymi oraz brakiem dostępu do zaawansowanych technologii rolniczych. Z tego powodu, mimo rosnącej liczby certyfikowanych plantacji, możliwość osiągnięcia wysokiej produktywności i stabilnych dochodów pozostaje ograniczona, co wymaga wdrożenia innowacyjnych rozwiązań technologicznych oraz strategicznego wsparcia instytucjonalnego w celu podniesienia efektywności upraw i zapewnienia godziwego poziomu życia producentom.

Voluntary Sustainability Standards (VSS) – narzędzia, które nie zawsze spełniają oczekiwania

Współczesny rynek kawy opiera się w dużej mierze na dobrowolnych systemach certyfikacji, określanych jako Voluntary Sustainability Standards (VSS). Standardy VSS obejmują kryteria ekonomiczne, społeczne i środowiskowe. Mają na celu ułatwienie dostępu producentów z krajów Globalnego Południa do rynków krajów rozwiniętych. Przykłady takich certyfikacji to Fairtrade, Rainforest Alliance, UTZ, a także systemy Organic, 4C i C.A.F.E. Practices. Teoretycznie powinny one poprawiać warunki, na jakich sprzedawana jest kawa bezpośrednio przez jej producentów. Niestety, w praktyce – pomimo rosnącej liczby certyfikowanych plantacji – udokumentowano problemy w zapewnieniu rolnikom realnych korzyści. Około 55% globalnej produkcji zielonej kawy w latach 2020–2022 uzyskało certyfikację przynajmniej jednego z VSS, lecz tylko część tej produkcji trafia na rynek po cenach umożliwiających godziwe utrzymanie producentów.

Wzrost popytu na kawę

Globalny rynek kawy ulega znacznym przemianom zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym. W ostatnich dwóch dekadach popyt na kawę systematycznie rośnie – w ustabilizowanych rynkach, takich jak Europa, Japonia i Ameryka Północna, średnie roczne spożycie na osobę wynosi około 7 kg, co kontrastuje z globalną średnią wynoszącą 2 kg (Panhuysen & De Vries, 2023). W samym Unii Europejskiej konsumowano w 2022 roku 2,54 mln ton kawy, co stanowiło 24% światowej konsumpcji, natomiast USA – jako drugi największy rynek – odnotowały 1,66 mln ton (Coffee Barometer, 2023). Źródłem surowca są głównie producenci z Ameryki Południowej (48%), Azji i regionu Pacyfiku (29%), Ameryki Środkowej (12%) oraz Afryki (11%).

Perspektywy i ograniczenia

Mimo rosnącego zainteresowania społeczeństwa kwestiami zrównoważonego rozwoju oraz zwiększonej obecności certyfikowanych produktów na rynku sytuacja pozostaje daleka od ideału. Zaledwie połowa certyfikowanej produkcji znalazła nabywców gotowych zapłacić cenę zgodną z kryteriami standardów, podczas gdy rynek kawy konwencjonalnej stanowił ponad 70% globalnej konsumpcji (Coffee Barometer, 2023). 

Pomimo wdrażania systemów certyfikacyjnych, wielu małych producentów nadal nie osiąga poziomu dochodu niezbędnego do godziwego życia. Analizy wskazują, że w większości krajów średni dochód z uprawy kawy plasuje się poniżej progu ubóstwa. Przykładowo, badanie przeprowadzone przez Columbia University wykazało, iż w ośmiu z dziesięciu krajów dochód rolników pozostaje na poziomie krytycznym – w Ugandzie wynosi on zaledwie 88 USD rocznie, podczas gdy minimalne wymagania dla godziwego utrzymania to od 2000 do 6000 USD. Tylko w Brazylii sytuacja rolników wydaje się być zbliżona do oczekiwanych standardów utrzymania.

Podsumowanie

Artykuł „Fair Trade Coffee and its Consumers – an International Perspective” prezentuje złożony obraz globalnego rynku kawy, w którym etyczne standardy Fair Trade i VSS nie zawsze gwarantują poprawę sytuacji małych producentów. W niniejszej analizie uwidoczniono, że mimo wzrostu certyfikowanej produkcji, większość rolników nie osiąga poziomu dochodu niezbędnego do godziwego życia. Nierówności te potwierdzają, że struktury rynku – zdominowane przez kilku dużych graczy, a także wahania cen kawy, pozostają głównymi barierami w osiągnięciu prawdziwej sprawiedliwości handlowej.

W świetle przedstawionych danych kluczowe jest, aby wszystkie zainteresowane strony – od konsumentów, przez roasterów i detalistów, aż po rządy – podjęły skoordynowane działania na rzecz poprawy warunków życia producentów. Tylko poprzez pełne wdrożenie zasad Fair Trade oraz wsparcie dla małych gospodarstw można zminimalizować ryzyko naruszeń praw człowieka i degradacji środowiska, a tym samym stworzyć fundamenty dla trwałego zrównoważonego rozwoju.

Dla każdego, kto chce zrozumieć, jak etyczny handel kształtuje nasze codzienne doświadczenia – od uczciwych warunków pracy po ochronę środowiska – lektura pełnego artykułu stanowi nieocenione źródło wiedzy. Zapoznanie się z nim umożliwia nie tylko pogłębienie świadomości konsumenckiej, lecz także pokazuje, jak każdy z nas, dokonując przemyślanych wyborów, może wspierać bardziej sprawiedliwy i zrównoważony świat.

Link do artykułu (s.23-41) – Coffee&Tea Marketing Journal.